8. Sınıf Fen Bilimleri 2. Ünite Kalıtım Konu Anlatımı

Kalıtsal özelliklerin nesilden nesile nasıl aktarıldığını araştıran bilim dalına kalıtım (genetik) denir.

 

A- Kalıtımla İlgili Kavramlar

Gen
Kromozom üzerinde  bulunan ve kalıtsal karakterleri taşıyan birimlerdir.

Baskın gen
Özelliğini  her zaman gösteren gendir.
Basın gen büyük harfle gösterilir. (A, B, S, K gibi)

Çekinik gen
Baskın  gen olmadığı zaman etkisini gösteren gendir.
Çekinik gen küçük harfle gösterilir. (a, b, s, k gibi)

Alel gen
Biri anneden diğeri babadan gelen gen çiftine alel gen denir.

Genotip
Gen yapısına genotip denir.
Bireyin sahip olduğu genlerin toplamıdır.
Genotip, homozigot (Saf, arı) veya heterozigot (melez) olabilir.

Fenotip
Canlının dış görünüşüdür.
Gen yapısının dışa yansımasıdır.
Dış görünüşte gen yapısı ile birlikte çevrenin de etkisi vardır.
Fenotip = Genotip + Çevre

Saf döl (Homozigot veya Arı döl)
Alel genlerin birbirinin aynı olmasıdır. (AA, aa)

Melez döl (Heterozigot)
Alel genlerin farklı olmasıdır. (Aa)

F1 Dölü
1.Kuşak çaprazlamasına F1 dölü denir.

F2 Dölü
F1 dölünün çaprazlanması sonucu oluşan bireylerin kendi aralarında çaprazlanması sonucu oluşan 2.kuşaktır.

 

Bir karakterin gösterilmesi genlerin yan yana yazılması gerekir.
AA Baskın özellik görülür.
Aa Baskın özellik görülür.
aa Çekinik özellik görülür.

 

İnsanlarda Görülen Bazı Kalıtsal Özellikler

• Siyah saç, sarı saça baskındır
• Kıvırcık saç, düz saça baskındır
• Siyah deri, beyaz deriye baskındır
• Kahverengi göz, mavi göz rengine baskındır
• Ayrık kula memesi, bitişik kulak memesine baskındır.

 

Mendel

mendel

Genetiğin kurucusu olarak bilinen Mendel, yaşadığı manastırın bahçesinde çeşitli deneyler yapmıştır.

Mendel deneylerinde kolay yetiştirilen ve kısa sürede döl verebilen bezelye bitkisini kullanmıştır.

Ayrıca bezelyelerde gözlemlenebilir yedi farklı genetik özelliğin nesiller boyunca değişmeden korunduğunu da fark etmiştir.

Bezelyeleri seçmesinin başka sebebi ise bezelyelerin hem kendi kendilerine tozlaşabilmeleri hem de diğer bezelye  bitkileri ile tozlaşabilmesidir.

 

Mendel, dış dünyadan etkilenmeden üreyebilen bezelyeleri elle tozlaştırarak çaprazlamıştır.

Bu çaprazlamaya, aynı özelliğe sahip bezelyeler elde edinceye kadar birkaç nesil devam etmiştir ve bu bitkilere saf ya da arı döl adını vermiştir.

Bundan sonra, aynı karakterin iki farklı özelliği bakımından saf olan bezelyeleri birbirleriyle çaprazlayarak melez döl elde etmiştir.

 

Mendel’in Bezelye bitkisini seçmesinin sebepleri

1. Bezelyenin kolay yetiştirilmesi.
2. Bir mevsimde birkaç döl (ürün) vermesi.
3. Karakter çeşidinin fazla olması.
4. Tozlaşmanın kontrol altında tutulabilmesi.
5. Kapalı çiçek yapısına sahip olması.
6. Bezelyenin yalnızca kendi arasında tozlaşması 

Bezelyelerin farklı karakterleri

1. Tohum şekli
Yuvarlak tohum, buruşuk tohuma baskındır.

2. Tohum rengi
Sarı tohum, yeşil tohuma baskındır.

3. Gövde uzunluğu
Uzun gövde, kısa gövdeye baskındır.

4. Çiçek rengi
Mor çiçek, beyaz çiçeğe baskındır.

B- Karakter Çaprazlamaları

Eşeyli üreyen canlılarda karakterlerin nesilden nesile aktarılmasının gösterilmesine çaprazlama denir. Çaprazlamada anne ve babadan gelen karakterler birbiri üzerine dağıtılır. Oluşan yavruların genotip ve fenotipleri bulunmaya çalışılır.

 

Karakter çaprazlaması
1.Yöntem
Karakterler yazılır ve karakterlerden çizgiler çizilerek oluşacak eşleştirilir.
1. karakter ile 1. karakter
1. karakter ile 2. karakter
2. karakter ile 1. karakter
2. karakter ile 2. karakter çaprazlanır.

2.Yöntem
Çaprazlamalarda ikinci bir yöntem olarak kutular kullanılabilir. Dişi ve erkeğin karakterleri satır ve sütuna ayrı ayrı yazılır. Kesiştiği kutulara da iki karakter beraber yazılır.

Not: Çaprazlamada elde edilen sonuçlar ihtimali verir, kesinlik belirtmez.
% 100 kesin ortaya çıkar, % 0  imkansızdır, % 50 yarı yarıya olabilir veya olmayabilir.

 

Soru 1: Saf döl sarı bezelye ile, saf döl yeşil bezelyenin çaprazlaması sonucu oluşacak bezelyelerin fenotip ve genotiplerini bulunuz?

 

 

Genotip: %100 Melez (Heterozigot)
Fenotip: %100 Sarı

Farklı özellikteki iki arı dölün çaprazlaması sonucu oluşan bezelyeler %100 melez ve %100 sarıdır.

Not: F1 dölü çaprazlamasında oluşan bireyler baskın karakterin özelliğini göstermektedir.
Çekinik karakter gizli kalmıştır.

Soru 2: Melez sarı iki bezelyenin çaprazlaması sonucu oluşacak bezelyelerin fenotip ve genotiplerini bulunuz?

• 

• 

Genotip: %50 Melez (Heterozigot), %50 Arı döl (Homozigot)
Fenotip: %75 Sarı, %25 Yeşil

Melez bireylerin çaprazlaması sonucu çekinik karakterler ortaya çıkabilir.
%25 ihtimalle çekinik karakter ortaya çıkabilir.

Not: Çekinik özelliğin görülebilmesi için anneden ve babadan çekinik geni alması gerekir.

Soru 3: Arı döl (saf döl) yeşil tohumlu bezelye ile melez sarı tohumlu bezelyenin çaprazlamasını yapınız?

 

 

Genotip: % 50 melez, % 50 saf döl
Fenotip: % 50 sarı, % 50 yeşil

 

C- Cinsiyete Bağlı Kalıtım

Sağlıklı bir insanın 46 kromozomu vardır. Bu kromozomların 44 tanesi vücut, 2 tanesi cinsiyet kromozomudur.
Dişilerde cinsiyet kromozomu XX, erkeklerde XY’dir.

Not: İnsanlarda doğacak olan çocuğun cinsiyetini babadan gelen sperm belirler.

Babadan X kromozomu taşıyan sperm geldiğinde kız, Y kromozomu geldiğinde erkek çocuk dünyaya gelir.

 

 

Soru: Bir ailede doğan 6 çocuğun tamamı erkektir. 7. çocuğun kız olma olasılığı nedir?

Cevap:    Annede tek tip olan X kromozomu var. Çocuğun cinsiyetini beliryen kromozom babadan gelir. Babadan X kromozomu gelse çocuk erkek olur, Y kromozomu gelse çocuk kız olur yine ihtimal her zaman %50’dir

 

 

Kalıtsal Hastalıklar

Cinsiyet kromozomları ile taşınan bazı kalıtsal hastalıklar.

 

 

Akraba Evliliğinin Riskleri

 

Akraba evliliği aynı soydan gelen iki kişinin evlenmesi anlamına gelir. Genler, anne babadan çocuklara özelliklerin aktarılmasını sağlayan yapılardır. Akrabalar benzer gen gruplarını taşıyan kişilerdir. Bu nedenle akraba evliliği yapmış olan kişiler hastalık taşıyorsa, çocuklarına aktardıkları genlerde aynı tip bozuk genin olma ihtimali daha yüksektir. Bundan dolayı akraba evlilikleri, çekinik kalıtım gösteren hastalıkların görülme sıklığını arttırmaktadır.

Ülkemizde En Sık Rastlanan Genetik Hastalıklar

Talesemi (Akdeniz Anemisi) : Aşırı kansızlığa neden olan bu hastalık kemik yapısında bozulmalara ve büyümede gecikmeye yol açar.

Kistik Fibroz : Bu hastalık bireylerin salgı sistemlerini etkiler ve ilerleyen zamanlarda iç organların ciddi derecede zarar görmesine neden olur.

Bu genetik hastalıklar çoğunlukla akraba evliliği sonucu doğan çocuklarda görülmekle birlikte malesef kesin bir tedavisi yoktur ve oldukça ölümcül hastalıklardır.